تذکره‌نویسی ترکیتذکره عنوان شماری از کتاب‌ها و نیز عنوانی برای کتاب‌های شرح حال، مخصوصا شرح حال شعرا می‌باشد. ۱ - اولین تذکرهاولین زندگی‌نامه شاعران به زبان ترکی را میر علی‌شیر نوائی در ۸۹۷ به گویش چَغتایی نوشت. سِهیِ ادرنه‌ای (متوفی ۹۵۵)، اولین تذکره نویس عثمانی، مجالس النفائس میر علی‌شیر نوائی و دو اثر فارسی دیگر از این نوع، یعنی بهارستان جامی (تألیف ۸۹۲) و تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی (تألیف ۸۹۲)، را می‌شناخت و در تألیف هشت بهشت به ترکی عثمانی که نگارش آن در ۹۴۵ به پایان رسید، این آثار را سرمشق خود قرار داد. ۲ - تعداد تذکره‌های مهممجموعاً ۲۴ تذکره مهم ترکی وجود دارد. آخرین تذکره را ابن الامین محمود کمال در ۱۳۰۹ ش/ ۱۹۳۰ نوشت. ۳ - روش نگارش و محتوااین مجموعه‌های پیوسته که عثمانی‌ها عموماً با عنوان تذکره شعراء از آن‌ها یاد می‌کنند، جزئیات شایان توجهی در باره تاریخ ادبیات عثمانی دارند. مؤلفانِ این تذکره‌ها که غالباً از علما بودند، ذهنیت و علایق و سلیقه‌های این طبقه را منعکس می‌کردند. خودِ این تذکره‌ها منبع اصلی اطلاعات مفصّل در باره شرح حال تذکره نویسان به شمار می‌آمدند. تقریباً تمام تذکره نویسان، شاعر بودند، ازین‌رو در آثار تذکره نویسان معاصر خود یا پس از خود جای‌گاه ویژه‌ای داشتند. شرح حال شاعران در تذکره‌ها عموماً از تذکره‌های پیشین، منابع مستند دست دوم و منابع گوناگون شفاهی به دست می‌آمد. تذکره نویسان مانند مورخان مایل‌اند که با نوشتن «ذیل» زنجیره‌ای پیوسته از واقعیاتی که در آثار به ثبت رسیده است، عرضه کنند. نقل قول‌های شعری که همواره به پایان شرح حال‌ها افزوده می‌شد، عمدتاً از دیوان‌ها و مجموعه‌ها به دست می‌آمد. ترتیب و طول اطلاعات برای تعیین هویت شاعر، میان چند کلمه تا چند صفحه متفاوت است. غالباً مَخلصِ (=تخلصِ) شاعر، و در مورد سلاطین و دولت‌مردان و دیوانیان، نام آنان مدخل می‌شد. پس از مدخل، نام زادگاه یا محل سکونت آنان می‌آمد. در باره اصل و نسب و تاریخ تولد آنان، اطلاعاتی اندک، اما در باره تاریخ مرگ آنان اطلاعات بیشتری داده می‌شد. عموماً اطلاعات ما در باره تحصیلات شاعران، منحصر به آن دسته است که جزو علما بودند. اشاره به مشاغل و حِرَف شاعران، از یک کلمه نظیر «قاضی» و «ینی چری»، تا شرح‌های بسیار طولانی در باره پیشه شاعرانِ مشهورتر در نوسان است. در این تذکره‌ها بندرت به شخصیت یا ظاهر شاعران اشاره شده، اما تذکره‌های مفصّل‌تر گاهی مشتمل بر اطلاعات زندگی‌نامه‌ای و حکایت‌گونه و فرعی است. تذکرة الشعراهای ترکی عثمانی، مانند همتاهای عربی و فارسی خود، فهرست‌برداری، تنظیم، توصیف و نگهداری بهترین آثار ادبی عثمانی را برای استفاده نسل‌های آینده ضروری دانسته‌اند. ۴ - علت تألیفبا توجه به دلبستگی شخصی مؤلفان، می‌توان علت ثانوی تألیف این زندگی‌نامه‌ها را ایجاد فرصتی برای مؤلفان تلقی کرد که با استفاده از آن بتوانند ضمن تحسین خلاقیت همگنان خود، مهارت مختصر خویش را در نقد پرورش دهند. ۵ - عناوین تذکره‌های مهمعنوان و دیگر مشخصات ۲۴ تذکره بزرگ، به ترتیب سال نگارش، بدین قرار است: نام تذکره مؤلف سال‌هایی که در بر می‌گیرد سال تألیف هشت بهشت سهی ادرنه‌ای (متوفی ۹۵۵/ ۱۵۴۸) ح ۸۰۲ ـ ۹۴۵/ ح ۱۴۰۰ـ ۱۵۳۸ ۹۴۵/۱۵۳۸؛ تذکره شعراء لطیفی (عبداللطیف قسطمونی؛ متوفی ح۹۹۰/ ح ۱۵۸۲) ح ۸۰۲ ـ۹۵۳/ح ۱۴۰۰ـ۱۵۴۶ ۹۵۳/۱۵۴۶؛ گلشن شعراء عهدی (احمد بغدادی؛ متوفی ح۱۰۰۱/۱۵۹۳) ح ۹۲۶ـ۹۷۰/ ح ۱۵۲۰ـ۱۵۶۳ ۹۷۰/۱۵۶۳؛ مشاعر الشعراء عاشق چلبی (پیر محمد پرزرینی؛ ۹۲۵ـ ۹۷۸/۱۵۱۹ـ۱۵۷۱) ح ۸۰۲ ـ۹۷۷/ ح ۱۴۰۰ـ۱۵۶۹ ۹۷۷/۱۵۶۹؛ تذکره شعراء قینالی زاده (حسن چلبی بورسه‌ای؛ ۹۵۳ـ۱۰۱۱/۱۵۴۶ـ۱۶۰۳) ح ۸۰۲ ـ۹۹۳/ح ۱۴۰۰ـ ۱۵۸۵ ۹۹۳/۱۵۸۵؛ تذکره شعراء بیانی (مصطفی روسجُقی؛ متوفی ۱۰۰۵/۱۵۹۷) ح ۸۰۲ ـ۹۹۳/ح ۱۴۰۰ـ ۱۵۸۵ ح ۱۰۰۳/ ح ۱۵۹۵؛ ریاض الشعراء ریاضی (محمد استانبولی؛ ۹۸۰ـ۱۰۵۴/۱۵۷۲ـ۱۶۴۴) ح ۸۰۲ ـ ۱۰۱۸/ ح ۱۴۰۰ـ ۱۶۰۹) ۱۰۱۸/۱۶۰۹؛ تذکره شعراء رضا (سید محمد زهر مارزاده ادرنه‌ای؛ متوفی ۱۰۸۲/۱۶۷۱) ۹۹۹ـ۱۰۵۰/۱۵۹۱ـ۱۶۴۰ ۱۰۵۰/۱۶۴۰؛ تذکره شعراء یُمنی (محمدصالح استانبولی؛ متوفی ۱۰۷۲/۱۶۶۲) ح ۱۰۰۹ـ۱۰۷۲/ح ۱۶۰۰ـ۱۶۶۲ ح۱۰۷۲/ ح ۱۶۶۲؛ تشریفات الشعراء گفتی (علی ادرنه‌ای؛ متوفی ۱۰۸۸/۱۶۷۷) ح ۱۰۰۹ـ۱۰۸۰/۱۶۰۰ـ ۱۶۶۹ ح ۱۰۸۰/ ح ۱۶۶۹؛ تذکره شعراء مجیب (مصطفی؛ ۱۰۸۲ـ ۱۱۳۸/ ۱۶۷۱ـ۱۷۲۶) ۱۰۱۸ـ۱۱۲۲/ ۱۶۰۹ـ۱۷۱۰ ۱۱۲۲/۱۷۱۰؛ تذکره شعراء صفایی (مصطفی استانبولی؛ متوفی ۱۱۳۷/۱۷۲۵) ۱۰۵۰ـ۱۱۳۱/۱۶۴۰ـ۱۷۱۹ ۱۱۳۱/۱۷۱۹؛ تذکره شعراء سالم (محمدامین میرزازاده استانبولی؛ ۱۰۹۸ـ۱۱۵۶/۱۶۸۷ـ۱۷۴۳) ۱۰۹۸ـ۱۱۳۲/۱۶۸۷ـ۱۷۲۰ ۱۱۳۳/۱۷۲۱؛ نخبة الاثارلذیل زبدة الاشعار بلیغ (سید اسماعیل بورسه‌ای؛ ۱۰۷۹ـ۱۱۴۱/۱۶۶۸ـ۱۷۲۹) ۱۰۲۹ـ ۱۱۳۸/۱۶۲۰ـ۱۷۲۶ ۱۱۳۸/۱۷۲۶؛ آداب ظرفاء رامز (حسین استانبولی؛ متوفی ح ۱۱۹۹/ ح ۱۷۸۵) ۱۱۳۳ـ ۱۱۹۸/۱۷۲۱ـ۱۷۸۴ نیمه دوم سده دوازدهم /هجدهم؛ تذکره شعرای مولویه اسرار دده (سید محمد استانبولی؛ متوفی ۱۲۱۱/۱۷۹۶) ۸۰۲ـ۱۲۰۴/۱۴۰۰ـ۱۷۹۰ ۱۲۱۱/۱۷۹۶؛ تذکره شعراء شفقت (عبدالفتاح بغدادی؛ متوفی ۱۲۴۱/۱۸۲۶) ح ۱۱۴۳ـ۱۲۲۸/ ح ۱۷۳۰ـ۱۸۱۳ ۱۲۲۸/۱۸۱۳؛ مرآت شعر عاکف (محمد؛ متوفی ح۱۲۱۱/ ح ۱۷۹۶) شامل شرح حال معاصران مؤلف ۱۲۱۱/۱۷۹۶؛ باغچه صفا اندوز اسعد (محمد استانبولی؛ ۱۲۰۱ـ۱۲۶۳/۱۷۸۶ـ۱۸۴۷) ۱۱۳۴ـ۱۲۵۱/ ۱۷۲۲ـ۱۸۳۵ ۱۲۵۱/۱۸۳۵؛ تذکره شعراء عارف حکمت (سید احمد استانبولی؛ ۱۲۰۱ـ۱۲۷۴/۱۷۸۶ـ۱۸۵۸) ۹۹۷ـ۱۲۵۲/۱۵۸۹ـ۱۸۳۶ ح ۱۲۵۲/ ح ۱۸۳۶؛ خاتمة الاشعار فَطین (داوود درامه‌ای؛ ۱۲۲۹ـ۱۲۸۳/۱۸۱۴ـ۱۸۶۷) ۱۱۳۴ـ ۱۲۶۸/۱۷۲۲ـ۱۸۵۲ ۱۲۶۸/۱۸۵۲؛ قافله شعراء توفیق (محمد استانبولی؛ ۱۲۵۹ـ۱۳۱۰/۱۸۴۳ـ۱۸۹۳) ناتمام ۱۲۹۰/۱۸۷۳؛ تذکره شعرای آمِد علی امیری (دیار بکری؛ ۱۲۷۴ـ۱۳۴۱/۱۸۵۷ـ۱۹۲۳) شامل شاعران مهم دیار بکر ح ۱۲۹۵/ ح ۱۸۷۸؛ شاعران ترک قرن اخیر اینال (ابن الامین محمودکمال؛ ۱۲۸۷ـ۱۳۷۶ (۱۳۳۶ ش) /۱۸۷۰ـ۱۹۵۷) ۱۲۶۸ـ۱۳۴۹ (۱۳۰۹ ش) /۱۸۵۲ـ۱۹۳۰ ۱۳۰۹ ش /۱۹۳۰؛ ۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکره‌نویسی ترکی»، شماره۳۳۹۰. |